Kan den øvre strafferamma for narkotikabrotsverk forsvarast?

1. Innleiing¹

Det var i fjor 20 år sidan NOU 2002: 4 Ny straffelov – Straffelovkommisjonens delutredning VII. Straffelovkommisjonen fremja her forslag om radikale endringar i den strafferettslege reguleringa av narkotikabrotsverk. Eit fleirtal i kommisjonen gjekk inn for å avkriminalisera bruk av narkotika, samt erverv og innehav av narkotika til eigen bruk. Ein sameint kommisjon gjekk inn for ein markant reduksjon av øvre strafferammer og ein reduksjon i utmålinga av straff. Slik skulle det ikkje gå. Både forslaget om avkriminalisering og forslaget om ned-kriminalisering møtte sterk politisk motbør.² Motbør møtte forslaget også i Justis- og politidepartementet som, i alle fall for ei tid, vann fram med sitt forslag om heller å vidareføra hovudtrekka i rettstilstanden slik den hadde vore, men som samtidig var villige til å gjera visse tillempingar i straffeutmålinga for langvarige rusmisbrukarar.³

Straffeutmålingspraksis i narkotikasaker er no i endring. I tre nylege avgjerder har Høgsterett slått fast at rusavhengige narkotikalovbrytarar skal møtast med mildare reaksjonar.⁴ I saker der lovbrytaren er rusavhengig, er no straffeutmålingsfråfall aktuelt, jf. straffelova § 61.⁵ Føresetnaden er at det aktuelle stoffet er meint til eigen bruk og at det dreiar seg om mindre mengder narkotika. For å sikra at det ikkje vert «et for stort sprang i reaksjonene mellom mengder over og under» den rettleiande grensa på fem gram heroin, amfetamin eller kokain, har Høgsterett også tatt til orde for ei omlegging av straffeutmålingspraksis i saker der mengda narkotika overstig terskelen for straffeutmålingsbortfall.⁶ Om lovbrytaren er rusavhengig, saka gjeld omgang med narkotika til eigen bruk, og mengda narkotika berre i «beskjeden grad overstiger den veiledende grensen», skal vilkårsdom no vera utgangspunktet.⁷ Rusutfordringar kan også ha betydning i meir alvorlege saker. Som HR-2022-733-A illustrerer, gjeld det ikkje lenger eit krav om rehabilitering for bruk av samfunnsstraff i saker om oppbevaring av noko større mengder narkotika til eigen bruk.⁸ Avgjerdene er fylgt opp av riksadvokaten, som mellom anna har gjeve pålegg om at tilhøve «som gjelder en rusavhengigs bruk av narkotika, eller erverv, besittelse eller oppbevaring av mindre mengder narkotika til egen bruk, skal avgjøres med ubetinget påtaleunnlatelse, jf. straffeprosessloven § 69».⁹

Støtte for endringa fann Høgsterett i synet på rusavhengige narkotikalovbrytarar som hadde komme fram under den politiske behandlinga av forslaget til rusreform i NOU 2019: 26 Rusreform – frå straff til hjelp, med påfølgjande proposisjon (Prop. 92 L (2020–2021)) og innstilling (Innst. 612 L (2020–2021). Høgsterett tok utgangspunkt i at «[s]traffen skal være rimelig og forholdsmessig» og la til grunn at «[v]erdisyn som er uttalt av Stortinget, må anses som et autoritativt uttrykk for den alminnelige rettsfølelsen».¹⁰ Sjølv om det ved Stortingets handsaming av rusreforma ikkje var fleirtal «for å avkriminalisere bruk og innehav av narkotika til egen bruk», var det ifylgje Høgsterett «bred enighet om at det er lite hensiktsmessig å straffe rusavhengige for slik befatning med ulovlige rusmidler».¹¹ Rusreformutvalets syn om at rusavhengige lovbrytarar fyrst og fremst er i behov av hjelp, og ikkje straff, har soleis gjeve seg utslag i konkrete, nye straffeutmålingsprinsipp for rusavhengige narkotikalovbrytarar. For dei som bryt narkotikalovgivinga utan å vera rusavhengige, og i saker som gjeld omgang med narkotika for andre formål enn eigen bruk, som til dømes sal, var utgangspunktet derimot at det etablerte straffenivået skulle oppretthaldast.¹²

Ei fjerde avgjersle, HR-2022-902-U, indikerer likevel at den nye retninga også kan få betydning for synet på straffa for oppbevaring av narkotika til eigen bruk for personar som ikkje er rusavhengige. Ankeutvalet avviste her einstemmig påtalemyndigheita sin anke over ei straff på 21 dagar fengsel på vilkår for oppbevaring av 10 gram amfetamin til eigen bruk.¹³ Domfelte i saka var ikkje rusavhengig. Oppbevaringa av stoffet verka for lagmannsretten heller «som et engangstilfelle i en vanskelig livssituasjon».¹⁴ Omlegginga av straffeutmålingspraksis rekk altså tilsynelatande lenger enn til saker der lovbrytaren er rusavhengig.

Vi har med denne endringa i straffeutmålingspraksis, paradoksalt nok, tatt store steg mot den avkriminaliseringa Straffelovkommisjonen i NOU 2002: 4 ikkje kunne einast om, medan den nedjusteringa av øvre strafferamme som det i Straffelovkommisjonen var full einigheit om, framleis står uforløyst. Det gir grunnlag for å gjenreise problemstillinga om det kan vera rimeleg og høveleg at strafferamma for alvorlege narkotikabrotsverk opnar for bruk av lova si strengaste alminnelege straff.

Frå strafferettsvitskapeleg hald har det med jamne mellomrom vorte påpeikt at det er ei rekkje prinsipielle utfordringar knytte til vår narkotikalovgiving. Andenæs peikar til dømes i 1996 på at det kan vera grunn til å diskutere om ikkje prisen vi sjølv betaler for den massive innsatsen mot narkotikabrotsverka, har vist seg å vera for høg.¹⁵ Han hevdar også at «man uten skade kunne gå til en betydelig lempning av straffenivået» i narkotikasaker.¹⁶ Hauge hevdar i 2000 at det er grunn til å tvila på om «narkotikapolitikken har virket til å holde narkotikaproblemene i sjakk».¹⁷ Syse forklarar i 2011 at «[f]ordi visjonen om det narkotikafrie Norge har ligget fast, har som nevnt valget av den strafferettslige tilnærmingen stått i veien for andre tilnærminger til den samlede narkotikapolitikken og møtet med stoffmisbrukeren».¹⁸ Jacobsen og Taslaman, hevda i 2018 at det er grunn til ein viss skepsis til den allmennpreventive effekten av så streng lovgiving som vi har i Noreg, at dagens strafferammer kan vera uproporsjonale i lys av det lovgivinga søkjer å oppnå, og at det kan vera grunn til å stilla spørsmål ved om opninga for å idømma same straff for narkotikabrotsverk som for drap kan vera i tråd med ekvivalensprinsippet.¹⁹

Tilsvarande synspunkt vart i si tid fremja i NOU 2002: 4. Kommisjonens tre hovudargument for ein reduksjon av dei øvre strafferammene var nemleg eit misforhold mellom strafferammene i Noreg og andre nordiske land, eit misforhold mellom strafferamma for narkotikabrotsverk og andre brotsverk, og at dei stadige hevingane av strafferammer ikkje ser ut til å ha hatt nemneverdig effekt på narkotikaomsetninga.

Problemstillinga denne artikkelen tar opp, er i kva grad den øvre strafferamma for narkotikabrotsverk i Noreg kan forsvarast i dag.

Utgangspunktet for drøftinga er kommisjonens tre hovudargument. Desse argumenta må likevel sjåast i samanheng med strafferammenes funksjon og kva argument det er som har lege til grunn for auken av strafferammene til det nivået vi har i dag, som eg difor vil handsama fyrst.

Gangen i artikkelen er som fylgjer: I punkt 2 teiknar eg eit omriss av strafferammenes funksjon. I punkt 3 presenterer eg sentrale utviklingstrekk i den norske kriminaliseringa av narkotika og ser nærare på grunngjevinga for denne. I punkt 4 samanstiller eg den historiske utviklinga i narkotikalovgivinga med utviklinga i kriminalstatistikken og problematiserer kva denne eigentleg kan fortelje oss. I punkt 5 drøftar eg relevansen av strafferammene i Sverige og Danmark. I punkt 6 gjer eg opp status for argumentet om ekvivalens. Ei samanfatning av drøftinga og min konklusjon er å finna i punkt 7.

2. Strafferammenes funksjon²⁰

For å ta stilling til argumenta for ein reduksjon av øvre strafferamme i NOU 2002: 4, er det nødvendig fyrst å fastleggja kva funksjonar strafferammer er meint å vareta. Fyrst då kan vi seia noko om kva det vil bety å eventuelt endra dei.

Avhengig av perspektiv kan strafferammer sjåast som eigna til å fremja ulike føremål. For det rettsinterne perspektivet er det kanskje lovgivars høve til å leggje føringar for domstolane si straffeutmåling som er det viktigaste. Slik bruk av strafferammer som styringsverktøy aktualiserer forholdet mellom lovgivar og domstol.

Maktfordelingsprinsippet medfører at lovgivar ikkje kan påverka domstolane si straffeutmåling i enkeltsaker.²¹ Det er likevel klårt at Stortinget, som lovgivar, må ha høve til å påverke dei generelle rammene straffeutmålinga skal skje etter, her under den øvre strafferamma, gjennom lovgiving.

I samband med arbeidet med ny straffelov såg Runar Torgersen, i NOU 2002: 4, nærare på nettopp tilhøvet mellom strafferammer og straffutmåling. Torgersen forklarte at ein ikkje kan oppnå «strafferammer som i tillegg til å være adekvate skranker for domstolene også gir et presist signal om lovgivers prioritering av de ulike interesser, samtidig som de er veiledende for straffeutmålingen, så vel for de typiske forgåelser som i yttertilfellene».²² Ifylgje Torgersen har strafferammene fleire funksjonar det er viktig å vera klar over ved fastsettinga av strafferammene. I tillegg til å danna skrankar for minimum eller maksimum straff vil strafferamma ha ein signalfunksjon «ved at de gir uttrykk for lovgivers prioritering eller verdivurdering av de strafferettslig vernede interesser», og ein rettleiande funksjon ved at lovgivar med å gi uttrykk for ynskt straff i dei minste og grovaste tilfelle også seier noko om kva straff som bør vera normalnivået.²³

Torgersen meinte at lovgivar kan ha tre ulike motiv for å endra strafferammene:

«1. Lovgiver ønsker å begrense domstolenes frihet oppad eller nedad.

2. Lovgiver ønsker å utvide domstolenes frihet oppad eller nedad. Denne situasjonen er aktuell hvis lovgiver ønsker strengere straffer for de groveste overtredelsene av en bestemmelse enn det som er mulig innenfor den eksisterende strafferamme. For bestemmelser med minstestraff kan det være aktuelt å sette denne ned eller fjerne den helt for å gi rom for en mildere behandling av de mer unnskyldelige overtredelser.

3. Lovgiver ønsker å påvirke straffenivået for de typiske overtredelser av en straffebestemmelse.»²⁴

I vårt tilfelle vert spørsmålet kva som har motivert lovgivar til å endra den øvre strafferamma for narkotikabrotsverka. Det er temaet for neste punkt.

3. Den historiske utviklinga i narkotikalovgivinga

4. Strafferammenes effekt på narkotikaomsetninga

Straffelovkommisjonen hevda i NOU 2002: 4 at de «allmennpreventive virkningene av ulike strafferammer eller straffutmåling på de nivåene som her er aktuelle», truleg unndrar seg all prøving.⁷¹ Det er nok ei sanning i det. Som påpekt av Andenæs er vi kanskje «ved bedømmelsen av almenprevensjonen henvist til et skjønn ut fra psykologisk viten, praktisk erfaring og sunn menneskeforstand».⁷² Dersom vi berre har subjektivt skjønn, psykologisk kunnskap og praktisk erfaring å byggja på, burde ein kanskje avstå frå å argumentera ut frå ålmennprevensjonen slik folk gjer. Men, dersom ålmennprevensjonen likevel skal vera eit argument, kan det kanskje vera grunn til å byggja folkepsykologiske, praktiske og forstandige vurderingar av eventuelle ålmennpreventive effektar på empiriske data, slik til dømes Kinander påpeiker at lovgjevar som regel ikkje gjer.⁷³

Éi slik empirisk kjelde er den offisielle kriminalstatistikken. Statistikk over kriminaliteten i Noreg har sidan 1883 vorte ført av Statistisk sentralbyrå.⁷⁴ Sidan 1923 vart denne statistikken utvida til å omfatta opplysningar om «de dømtes alder, forbrytelsenes type og eventuelle tidligere dommer».⁷⁵ Etter ei omlegging av kriminalitetsstatistikken i 1956 finst det også opplysningar om kva type lovbrot politiet har etterforska.⁷⁶

Vi kan i denne statistikken først finne konkrete spor av narkotikabrotsverk i perioden etter 1968, det vil seia fleire år etter at dei fyrste straffesanksjonane mot narkotikabrotsverk vart innførte i norsk rett. Grove narkotikabrotsverk er inntatt som eigen kategori fyrst etter 1984. Det betyr sjølvsagt ikkje at narkotikabrotsverk ikkje har funne stad før 1968, eller at grovare narkotikabrotsverk ikkje har funne stad før 1984. Narkotikabrotsverka kan til dømes gøyme seg i meir generelle kategoriar som «Andre lovbrudd», og dei grove narkotikabrotsverka inngår før 1984 sjølvsagt i den generelle kategorien narkotikalovbrot. Det er heller ikkje slik at kriminalitetsstatsistikken, som jo berre fører saker som er oppdaga, nødvendigvis gjev eit representativt bilete av den reelle kriminalitetsutviklinga. Den utviklinga som statistikken kan gje inntrykk av, harmonerer likeveldårleg med at skjerpinga av strafferammene i 1972, 1981 og 1984 skal ha hatt nemneverdig betydning for omfanget av narkotikaomsetninga.

Om utvidinga av strafferammene verkeleg skulle ha hatt ein avskrekkande effekt på profesjonelle bakmenn, slik vi til dømes har sett føresetnaden var både ved utvidinga av strafferamma til 10 år i 1972 og ved utviding til 15 år i 1981, ville det kanskje vera venteleg å sjå ein reduksjon i talet på etterforska saker som omhandlar narkotika. Om ei høgare strafferamme i større grad signaliserer samfunnets indignasjon over narkotikaproblemet, slik vi har sett føresetnaden også var ved utvidinga i 1981, og denne indignasjonen verkeleg var egna til å ha en effekt for kva borgarane kan få seg til å gjera, så ville det kanskje også vera venteleg å sjå ei endring i tala for både etterforska alvorlege og etterforska mindre alvorlege narkotikabrotsverk. Alle former for omgang med narkotika fordrar jo at det er tilgjengeleg narkotika å ha omgang med.

Som figuren ovanfor illustrerer, ser utviklinga i etterforska lovbrot derimot ut til å tala for det motsette. Medan talet på etterforska grove narkotikabrotsverk har hatt ein marginal auke, har det samtidig vore ein tilnærma eksplosjon av mindre alvorlege narkotikabrotsverk i perioden etter at narkotikalovgivinga opna for å nytta lova si strengaste straff, som deretter frå 2014 og framover ser ut til å gå markant nedover igjen.

Ved nærare ettertanke seier denne statistikken oss likevel ikkje så mykje. Det er nemleg knytt ei rekke metodiske utfordringar til det å nytta kriminalitetsstatistikk til å seia noko om den eventuelle effekten av endringar i lovgiving. Både befolkningsvekst og sentralisering kan tenkast å kunne gje seg utslag i korleis kriminalitetsstatistikken ser ut. Det same vil ikkje minst ulike andre faktorar knytte til individ, familie, samfunn og bumiljø samt forskjellige førebyggingstiltak som har vorte sett i verk på andre samfunnsområde enn strafferetten.⁷⁸ Det er også veldig sannsynleg at prosessen med auken i strafferammer har skjedd samtidig med ein auka merksemd frå politi og påtalemyndigheit, med ein tilsvarande auke i ressursbruk.⁷⁹

For å forklara ålmennpreventive effektar er kriminalstatistikken dermed ei kjelde med ei rekke usikkerheitsmoment. Tolking av kriminalstatistikken byr også på metodiske utfordringar. Desse utfordringane gjer seg gjeldande anten ein argumenterer for at dei øvre strafferammene av omsyn til effekten på narkotikaomsetninga bør oppretthaldast, eller ein argumenterer for at strafferamma av omsyn til ein manglande effekt på narkotikaomsetninga bør setjast ned. I den grad kriminalitetsstatistikk i det heile skulle vera ei kjelde av betydning, må den altså lesast med så mange atterhald at den neppe trekk i korkje den eine eller andre retninga. Gitt den samfunnsmessige kompleksiteten narkotikabrotsverka faktisk inngår i, vil desse utfordringane neppe kunne løysast ved å byggja på andre empiriske kjelder. At dei «allmennpreventive virkningene av ulike strafferammer» truleg unndrar seg ei prøving, er nok difor framleis tilfellet i dag.⁸⁰ Då kan kanskje heller ikkje argumentasjon om strafferammenes effekt på narkotikaomsetninga få særleg vekt i seg sjølv.

5. Misforholdet mellom det øvre straffenivået i Noreg og andre nordiske land

I NOU 2002: 4 var eit anna argument for ein reduksjon av strafferammene for narkotikabrotsverk at det var eit misforhold mellom strafferammene i Noreg og andre nordiske land. Det er framleis tilfellet. Både svensk og dansk straffelov har til dømes i dag lågare øvre strafferammer for narkotikabrotsverk enn den norske. I Sverige er den strengaste straffa ein kan få for narkotikalovbrot, 10 år, medan dei grovaste tilfella av narkotikabrotsverk i Danmark kan straffast med fengsel i inntil 16 år.⁸¹ Det må her nemnast at den høgaste alminnelege straffa i Danmark også er 16 år.⁸² Kor godt dette argumentet om misforhold i dei nordiske strafferammene eigentleg er, vil likevel avhenge av kva perspektiv det er ein argumenterer ut ifrå.

Frå eit prevensjonsperspektiv kunne ein for eksempel argumentere for at ein eventuell ålmennpreventiv effekt i Noreg ville måtte gje seg utslag i eit større narkotikaproblem i både Sverige og Danmark. I kva grad dette faktisk er tilfellet, vil likevel også kunne visa seg vanskeleg å avgjere. Likt tilfellet var med kriminalstatistikken, vil slike forsøk på samanlikning reise betydelege metodiske utfordringar.

I kva grad narkotika er eit problem, vil til dømes kunne avhenge av kva stoff det er snakk om. Ser vi til kor mykje narkotika som er beslaglagt, ser det nemleg ut til å variere kva land som tek inn mest. I 2019 vart det i Danmark beslaglagt 46 kilo heroin, 190 kilo kokain, 28 kilo amfetamin og 66 kilo MDMA, i Sverige 64 kilo heroin, 121 kilo kokain, 1000 kilo amfetamin, og 59 kilo MDMA, og i Noreg 88 kilo heroin, 136 kilo kokain, 467 kilo amfetamin og 44 kilo MDMA.⁸³

Det same ser ut til å gjelda tala for bruk. Eit høgare estimat for tilfelle av høgrisiko bruk av opioidar i Danmark kan til dømes tala for at situasjonen er verre i Danmark enn i Noreg.⁸⁴ I same retning trekk estimat for bruk av amfetamin og MDMA blant personar i alderen 15–34 år i Danmark, Sverige og Noreg.⁸⁵ Noreg kom her klårt best ut. Det er likevel område kor Noreg og Sverige ikkje kjem like godt ut som Danmark. I Europeisk narkotikarapport frå 2019 kjem det fram at både Sverige og Noreg har eit langt større problem med narkotikainduserte dødsfall enn Danmark.⁸⁶ Samtidig trekker estimerte tal for kokainbruk i den same aldersgruppa i retning av at situasjonen her er betre i Sverige enn den er i Noreg og Danmark.⁸⁷

I tillegg kjem alle andre faktorar som kan tenkast å påverka samanlikningsgrunnlaget. Som eg allereie var inne på ovanfor, inngår narkotikalovbrot i ein samfunnsmessig kompleksitet som gjer enkle samanlikningar mellom land til eit tvilsamt føretak.

Frå eit perspektiv om eit sameint nordisk straffenivå kan argumentet om eit misforhold mellom dei øvre strafferammene i Danmark, Sverige og Noreg likevel stå seg. Som eg har vore inne på ovanfor, er likevel heller ikkje dette i seg sjølv tidlegare rekna som eit særleg tungtvegande argument.

Noko større vekt kan argumentet om at dei øvre strafferammene burde ligge nærare dei i Danmark og Sverige, få, om ein som Jacobsen og Taslaman ser det øvre nordiske straffenivået som eit uttrykk for narkotikalovbrotets alvor i ei vurdering av proporsjonaliteten mellom lovbrot og straff.⁸⁸

6. Misforholdet mellom straffa for narkotikabrotsverk og andre brotsverk

Av dei tre hovudargumenta Straffelovkommisjonen hadde for at den øvre strafferamma for narkotikabrotsverk burde reduserast, er det kanskje argumentet om eit misforhold mellom straffene for narkotikabrotsverk og straffene for andre alvorlege brotsverk som ser ut til å stå seg best.

Vi fekk med innføringa av den nye straffelova i 2015 nemleg ikkje ei vesentleg endring i skjerpande retning i straffenivået for samanliknbare brotsverk som rammar dei tilsvarande rettsgoda liv og helse, som narkotikalovgivinga er meint som et vern mot.⁸⁹ Snarare tvert imot.

Strafferamma for drap, jf. straffelova § 275, er også i dag den same som for dei grove narkotikabrotsverka, jf. § 232. Strafferamma for dei grovaste valdtektene, jf. straffelova § 293, er likeins den same som for dei grove narkotikabrotsverka. Som vi har sett påpeikt av departementet, kan det likevel her innvendast at det er vanskeleg å foreta ei samanlikning mellom så forskjellige typar brotsverk som narkotikabrotsverk og drap. Meir treffande er det då kanskje å sjå til andre brotsverk som av lovgivar er plassert i kapittel 23 om vern av folkehelsa og det ytre miljø, saman med narkotikabrotsverka. Her har det skjedd ei utvikling.

Strafferamma for «allmennfarlig forgiftning» er til dømes redusert frå det tidlegare nivået på 21 år, jf. almindelig borgerlig straffelov § 153, til 15 år, jf. straffelova § 239.

Sjølv om endringa av straffelova § 238 om grov smittespreiing til § 238 om ålmennfarleg smittespreiing innebar eit hopp i den øvre strafferamma frå 6 års fengsel til 15 års fengsel, er det også her eit stykke igjen til det øvre nivået på 21 års fengsel i den tilsvarande § 154 andre ledd, i almindelig borgerlig straffelov av 1902.⁹⁰

I motsetning til tidlegare kommuniserer straffelova slik den no står, dermed at det er meir klanderverdig å gjera seg skuldig i omgang med ei betydeleg mengde narkotika enn å forsettleg spreia «smittestoffer eller smittestoffprodukter gjennom luft, vann, næringsmidler eller andre gjenstander bestemt for alminnelig bruk eller salg, og derved volder allmenn fare for liv eller helse», jf. straffelova § 238.

Det er også tilsynelatande meir klanderverdig å ha omgang med ei betydeleg mengde narkotika enn forsettleg å tilsetja «gift eller stoffer med tilsvarende virkning i næringsmidler eller andre gjenstander bestemt for alminnelig bruk eller salg» og dermed «[volde] allmenn fare for liv eller helse» eller «[forårsake] forgiftning som medfører fare som nevnt», jf. §§ 232 og 239.

Det er i alle fall for meg usikkert kva det er med narkotikabrotsverka som skil seg så vesentleg frå desse andre typane lovbrot, som gjer at ei så vidt høgare strafferamme skulle vera nødvendig. Ein kunne riktig nok tenka seg at den øvre strafferamma her var meint å spegla omfanget av dei respektive problema i samfunnet, slik at det for det meir hyppige narkotikabrotsverket er nødvendig med strengare straffer enn det vil vera for forsettleg tilfelle av forgifting. At prevalensen av lovbrota i samfunnet skulle vera avgjerande for straffenivået, ville likevel ha vore eit så uvanleg argument at det nok krev ei særskilt grunngjeving. Ein måtte i så tilfelle også forklara korleis ein kan rettferdiggjera ei strafferamme på 21 år for så sjeldne tilfelle som grov krenking av Noregs statsforfatning, jf. straffelova § 114, eller kapring av luftfartøy og skip, jf. straffelova § 139. Slik grunngjeving har lovgjevar ikkje gitt.

Ettersom dei rettsgoda som narkotikalovgivinga og forbodet mot andre ålmennfarlege brotsverk skal verne, er dei same, nemleg liv og helse, og strafferamma for andre samanliknbare handlemåtar som kan tenkast å trua desse rettsgoda, er lågare, kan det ut frå eit ekvivalensperspektiv absolutt framleis argumenterast for at også den øvre strafferamma for narkotikabrotsverk setjast ned.

Sjølv om manglande koherens i straffelovgivinga er eit systemargument, har det kanskje også ei praktisk side. Gitt at det finst slike verkeleg store bakmenn som forsvararane av den høge strafferamma synes å byggja på, og gitt at slike bakmenn opptrer som rasjonelle aktørar i narkotikamarknaden, så kan det kanskje tenkast at det kan ha betydning at straffa ein risikerer for grov vald og andre alvorlege kriminelle handlingar, i mange tilfelle vil vera lågare enn straffa ein allereie risikerer om ein involverer seg med dei grovaste narkotikalovbrota. Terskelen for å utføra andre kriminelle handlingar er neppe like høg, dersom ein allereie risikerer lova si høgaste straff. At det er dei same personane som vert tekne for narkotikalovbrot, som står for ein stor del av andre oppklarte brotsverk, er difor kanskje ikkje overraskande.⁹¹ Det er nok heller ikkje overraskande at narkotikamarknaden er nær knytt valdskriminalitet.⁹²

I kva grad omsynet til ekvivalens mellom ulike lovbrot skal ha avgjerande vekt for den faktiske øvre strafferamma, vil nok likevel her, som i andre samanhengar, til sjuande og sist avhenga av kva strafferettsteoretisk perspektiv ein tar til spørsmålet.⁹³ Ein pragmatisk og meir preventivt orientert rettsbrukar vil kanskje lettare kunne akseptera at dei øvre strafferammene for narkotikabrotsverk vert tilpassa behovet for straff på dette konkrete rettsområdet. For ein meir klassisk orientert rettsbrukar, som ser strafferetten som eit – ideelt sett – veljustert og velavpassa system, er det kanskje vanskelegare å akseptera. Det ville i alle fall komma på kant med eit ideal om at lovbrot som liknar kvarandre i form av kva alvor det er i den konkrete krenkinga også liknar kvarandre i kva straff det er dei kan møtast med.

7. Kan den øvre strafferamma for narkotikabrotsverk forsvarast?

Denne undersøkinga har vist at spørsmålet om den øvre strafferamma for narkotikabrotsverk kan forsvarast, er like vanskeleg å gje konkret svar på i dag som det har vore tidlegare. Kva perspektiv ein har på empirisk materiale, eit sameint nordisk straffenivå, og mogelegheita for å samanlikna straffenivået for ulike typar brotsverk, vil ha mykje å seia for korleis ein ser det. Avhengig av perspektiv, kan ein nok difor framleis like godt argumentera for at den øvre strafferamma for narkotikabrotsverk kan forsvarast, som at den ikkje kan det.

Eg vonar samtidig at denne undersøkinga har vist at problemstillinga framleis er aktuell. At ein i utforminga av strafferetten i nokre tilfelle må byggje på usikre føresetnader om korleis ulike delar av samfunnet påverkar kvarandre, kjem ein kanskje ikkje utanom. Jussens tradisjonsberande funksjon kan i slike tilfelle av usikkerheit lett trekka i retning av å ikkje rokka ved det etablerte. I tilfelle kor det er tvil om at føresetnadene for det etablerte kan vera riktige, må det likevel stillast høge krav til grunngjevinga for å fortsetta som før. Ei slik grunngjeving bør byggja på open refleksjon over – og nærare grunngjeving av – det strafferettsteoretiske perspektivet ein argumenterer ut ifrå.

I NOU 2002: 4 var perspektivet at ein i fastsettinga av den øvre strafferamma for narkotikabrotsverk burde søka mot eit sameint nordisk nivå, eit samsvar mellom straffa for narkotikabrotsverk og andre brotsverk, og samtidig ta omsyn til den tilsynelatande manglande effekten av dei høge strafferammene på narkotikaomsetninga. Det vart konkludert med at dei høge strafferammene for narkotikabrotsverk vi har operert med i norsk rett, korkje var rimelege, proporsjonale eller hensiktsmessige. Når vi no, under tilvising til dei same overordna rettsstatsverdiane, har tatt store steg i retning av den avkriminaliseringa kommisjonen bak NOU 2002: 4 ikkje kunne einast om, er det kanskje også grunn til å gjenoppta diskusjonen om reduksjon av øvre strafferammer – som kommisjonen i 2002 trass alt var einige om.